आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची कार्यपद्धती संकल्पना व स्वरूप Full Chapter

घटक १ : आशययुक्त अध्यापन पद्धती : संकल्पना व स्वरूप

* आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची कार्यपद्धती स्पष्ट करता येईल.

१.१ प्रास्ताविक

तुम्ही तुमच्या शाळेत रोजच अध्यापन करत असतात. तुमचे सहकारीही त्यांच्या पद्धतीने अध्यापन करतात. त्यासंदर्भात तुमच्यात कधीकधी चर्चाही होत असेल आणि त्यातून तुमच्या लक्षात आले असेल की, प्रत्येकाचे अध्यापन वेगवेगळ्या प्रकारचे असते. त्यांपैकी काहाँचे अध्यापन परिणामकारक असते तर काहींचे परिणामकारक असतेच असे नाही. विशेषत: नवीन शिक्षकांना अध्यापन सुधारण्यास खूप वाव असतो. कारण त्यांना अध्यापनापूर्वी नेमका कशाकशाचा विचार करावा हे ज्ञात नसते. अनुभवी शिक्षकांच्या तुलनेत त्यांच्या विचारप्रक्रिया, अभ्यासपद्धती, पूर्वतयारी, इत्यादींबाबत खूपच कमतरता जाणवते. तज्ज्ञ / अनुभवी शिक्षकांच्या अध्यापनापूर्वीच्या विचारांमध्ये कळत नकळत काही पायच्या दिसून येतात. त्यांचा विचार नवीन शिक्षकांनी केल्यास त्यांच्या अध्यापनातही निश्चितच फरक जाणवतो. जो विषय आपण शिकवतो त्यावर प्रभुत्व असेल तरच ते अध्यापन अधिक परिणामकारक होते, हा समज मात्र चुकीचा आहे. कारण विद्यार्थी म्हणून ज्ञानग्रहण करताना आपल्या विचारप्रक्रिया व शिक्षक म्हणून ज्ञानदान करताना आपल्या विचारप्रक्रिया भिन्न भिन्न असतात. शिक्षक आपले आशयज्ञान विविध स्रोतांकडून प्राप्त करतो आणि नंतर आपला शिकवण्याचा हेतू विद्यार्थ्यांची पार्श्वभूमी, पूर्वज्ञान अध्यापन पद्धती, परीक्षा या संदर्भात विचार करून अध्यापनास सिद्ध होतो. प्रत्यक्ष अध्यापनापूर्वी शिक्षक आपल्या आशयावर अध्यापनाच्या संदर्भात ज्या विविध प्रक्रिया करत असतो त्यालाच आशययुक्त अध्यापन पद्धती म्हणता येईल.

विषय- विवेचन

१.२.१ आशययुक्त अध्यापन पद्धती : अर्थ,

संकल्पना व स्वरूप

आशययुक्त ही संकल्पना प्रथम १९७८च्या राष्ट्रीय अध्यापक शिक्षण परिषद, नवी दिल्ली (एन.सी.टी.ई.) ने सादर केलेल्या शिक्षक प्रशिक्षणाच्या (बी.एड.) अभ्यासक्रम चौकटीत मांडली. या संकल्पनेतील 'युक्त' हा प्रतिशब्द इंग्रजीतील 'cum' या शब्दासाठी आहे. आपण प्रथम त्याचा अर्थ जाणून घेणे अधिक महत्त्वाचे आहे. बऱ्याच वेळा आपण व्यवहारात 'clerk cum typist', 'clerk cum cashier' असे शब्द ऐकत असतो. त्याचा अर्थ काय तर जी व्यक्ती लेखनिक व टंकलेखन अशी दोन्ही कार्ये करते, दोन्ही भूमिका स्वीकारते अशी व्यक्ती. या दोन्हींचा योग्य मेळ घालून काम करताना एक भूमिका संपून दुसरी केव्हा सुरू होते हे त्या व्यक्तीच्या बाबतीत ठरवता येत नाही. म्हणजेच ती एकच व्यक्ती  लेखनिकही आहे की आहे. अशी ही अभिनता 'cum'ह्या शब्दातून अभिप्रेत आहे. 'cum'साठी 'क्त' हा शब्द स्वीकारताना 'cum'च्या पलीकडे असणारा आणखी एक अर्थ कळत नकळत समाविष्ट होतो. उदाहरणच द्यावयाचे झाले तर 'केशरयुक्त श्रीखंड' ही जाहिरात आपण अनेक वेळा ऐकली असेल. येथे मुक्त या शब्दात केशरच श्रीखंडवांचे एकजिनसीकरण दिसते आणि केशर व श्रीखंड या दोघांचा स्वाद एकत्र येऊन अधिक चांगल्या चवीच्या श्रीखंडाचा आपणांस लाभ होतो. म्हणजेच 'युक्त' या शब्दाने दोन घटक एकत्र आल्यानंतर त्यातील गोडी, परिणामकारकता वाढते.

आशययुक्त अध्यापनात आशय आणि अध्यापन यांच्यातील एकजिनसीपणा, एकात्मीकरण अभिप्रेत आहे. आणि तसे ते झाले तरच अध्यापनाची परिणामकारकता बाहू शकते. परंतु आशययुक्त अध्यापन असे म्हणत असताना एक मूलभूत प्रश्न तुमच्या मनामध्ये उभा राहील की, आशयाशिवाय अध्यापन शक्य आहे का? किंवा अध्यापनाशिवाय आशय मुलापर्यंत पोहोचू शकेल का? आपण विद्यार्थी म्हणून वेगवेगळ्या शिक्षकांच्या अध्यापनात सहभागी झालेलो आहोत. ते शिकवत असताना त्यातील आशय कोणता आणि अध्यापन कोणते असा स्वतंत्र विचार विद्यार्थी म्हणून आपण कधीच करत नसतो. म्हणजे त्यांचे अध्यापन हे आशययुक्त अध्यापनच असते. या दोन्ही गोष्टी आपण शिक्षकाच्या अध्यापनात एकत्रितपणेच पाहतो, आणि त्याचा परिणामही एकत्रितपणे अनुभवतो. सर्व अनुभवी शिक्षकही त्या दोन्हींचा एकत्रितच विचार करतात. मग 'Content cum Methodology' अशी स्वतंत्र संकल्पना मांडण्याची गरज का निर्माण झाली असे तुम्हांला बाटेल. त्यासंदर्भात थोड़ी चर्चा आपण येथे करणार आहोत. आशययुक्त अध्यापन पद्धती' संकल्पनेची गरज तुम्ही जेव्हा बी.एड. साठी प्रवेश घेता तेव्हा तुमच्याजवळ आशयज्ञान' आहे असे गृहीत धरलेले असते आणि ते आशयज्ञान विचार न करता केवळ फौशल्यांचाच विचार करा स्पष्ट सूचनाही आपणांस दिल्या गेल्या असतील. म्ह बी.एड. च्या प्रशिक्षणात अध्यापन पद्धतीला मा स्थान असून आशयाला दुय्यम किंवा गौण स्थान जाते. तो आशय प्राप्त करणे किंवा तो आहे किंवा तपासण्याची जबाबदारी तुमच्यावर सोपविलेली त्यामुळे ते आशयज्ञान तुमच्याकडे आहे किंवा प्राप्त करात असे गृहीत धरलेले असते. प्रत्यक्षा आशयाना गृहीतकाबाबत तीन शक्यता दिसते

(१) प्रत्यक्षात पदवीपर्यंत तो शालेय कदाचित तुम्ही अभ्यासलेला न तुमच्याकडे पुरेसे आशयज्ञान असणा (२) पदवीपर्यंत तो विषय अभ्यासलेला तरी ते विषयज्ञान विसरलेले किंवा क शकेल.

(३) तुमचे आशयज्ञानावर प्रभुत्व (उदाहरणार्थ, तुम्ही सुवर्णपदक केले असेल) पण तरीही केव

प्रभुत्यामुळे तुम्हांला परिणामकारक करता येईलच असे नाही.

घोडक्यात, आशयज्ञान तुमच्याकडे आहे अ घरल्याने प्रश्न सुटत नाही, जर ते नसेल किंवा कच तर पुन्हा तेच नव्याने शिकवणे हाही उपाय उपयोगाचा नाही. कारण केवळ प्रभुत्व अ अध्यापनाची परिणामकारकता वाढते असे नाही हे पाहिले. म्हणजे अध्यापनाच्या संदर्भात आशयाचा वेगळ्या पद्धतीने करावा लागेल, बी.ए. किंवा एम. ए. पर्यंत एखादा विषय अ शिकतो तेव्हा तो आपण विद्यार्थी या भूमिकेतून शिव शाळेत शिकवण्यासाठी उभे असतो तेव्हा शिक्षक भूमिकेत असतो. या दोन्ही भूमिका व विचारप्रक्रिया असतात. त्या जाणून घेण्यासाठी एक कृती करून प परिणामकारक पद्धतीने शिकवायचे कसे, एवढाच तेथे विचार केला जातो. त्यामुळे बी.एड. मध्ये प्रामुख्याने अध्यापन पद्धती, अध्यापन कौशल्ये शिकवण्यावर भर असतो. सूक्ष्म अध्यापनात तुम्ही हे पाहिलेलेच आहे की, हे तंत्र आशयमुक्त आहे आणि विविध अध्यापन कौशल्ये शिकताना आशयाचा आपण केलेल्या कृतीवरून तुमच्या हे लक्षात आले असेल की विद्यार्थी व शिक्षक ह्या भूमिकेतून आपण वेगवेगळे विचार करतो. शिक्षक म्हणून विचार करताना आपण आशयाचा अध्यापनासंदर्भात विचार करत असतो. व तो एकत्रितच करत असतो. येथे केवळ अध्यापनाचा विचार करत नसल्याने ह्या संकल्पनेला 'आशययुक्त अध्यापन' असे नाव जाणीवपूर्वक दिलेले आहे. मात्र आशययुक्त अध्यापनात तुम्हांला नवीन आशय किंवा उच्च पातळीवर आशय अन्य कोणी शिकवणे अभिप्रेत नसून तुम्ही शिक्षकांनी अध्यापनासंदर्भात आशयावर करावयाच्या विचारप्रक्रियेला जास्त महत्त्व आहे. एन.सी.टी.ई.ने जेव्हा ही मूळ कल्पना मांडली तेव्हा हेच स्पष्ट केलेले आहे. एन.सी.टी.ई. ने आपल्या अहवालात Content Cum Methodology चे स्पष्टीकरण पुढीलप्रमाणे दिलेले आहे. The Word 'content-cum-method clearly implies that there will be a meaningful integration of the content and method in terms of observable skills developed in the student teacher. It is not any additional content or enriched content seperately provided to the trainee in his discipline. It is rather the deeper understanding of the concepts he is required to teach in the schoool (NCERT 1978, P. 85)

आशययुक्त अध्यापन पद्धती म्हणजे 'निरीक्षणक्षम कौशल्यांच्या परिभाषेत छात्र अध्यापकांमध्ये विकसित झालेले आशय आणि पद्धती ह्यांचे अर्थपूर्ण एकात्मीकरण होय'

आशययुक्त अध्यापन पद्धती म्हणजे विविध विद्याशाखांत स्वतंत्ररित्या दिलेला समृद्ध किंवा अतिरिक्त आशय नव्हे, तर शाळेत शिकवाव्या लागणान्या विविध संकल्पनांचे आकलन होय. या व्याख्येची चोटी विस्ताराने येथे चर्चा केल्यास आशययुक्त अध्यापन पद्धती ही संकल्पना अधिक स्पष्ट होण्यास मदत होईल. उपर्युक्त व्याख्येनुसार आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची चार वैशि दिसतात. ती म्हणजे

1.      आशययुक्त अध्यापनात अध्यापन या दोहोंचे अर्थपूर्ण एकात्मीकरण अपेक्षित आहे.

2.      हे एकात्मीकरण निरीक्षणक्षम व व्यक्त वर्तनाच्या रूपात असते. 

3.     आशययुक्त अध्यापन पद्धती म्हणजे स्वतंत्ररित्या दिलेले अतिरिक्त समृद्ध ज्ञान किंवा अतिरिक्त ज्ञान नव्हे.

4.     आशययुक्त अध्यापन पद्धती म्हणजे शालेय स्तरावरील संकल्पनांचे सखोल आकलन होय.

पहिल्या व दुसऱ्या वैशिष्ट्यांनुसार आशय आणि आशयाचे अध्यापन हे दोन्ही वेगळे करता येत नाही. हे एकात्मीकरण शिकवण्याच्या पातळीवर पडत असते आणि त्याचे निरीक्षण व नोंद करता येऊ शकते. तिसऱ्या वैशिष्ट्यानुसार आशययुक्त अध्यापन पद्धतीसाठी अन्य कोणतीही व्यक्ती / प्राध्यापक हे नवीन ज्ञान / उच्च ज्ञान तुम्हांला शिकवेल असे येथे अपेक्षित नाही. चौथ्या वैशिष्ट्यानुसार येथे अपेक्षित असलेला आशय प्रामुख्याने शालेय स्तरावर शिकवला जाणारा आशय आहे. त्या आशयाचे आपल्याला सखोल आकलन होणे गरजेचे आहे. दुसऱ्या शब्दांत आशययुक्त अध्यापन पद्धतीमध्ये दोन प्रमुख गोष्टींचा समावेश होतो.

1.      जो आशय तुम्हांला शिकवायचा आहे त्याचे सखोल आकलन, आणि 

2.     त्या आशयाचे अध्यापनाशी झालेले अर्थपूर्ण एकात्मीकरण. या दोन्ही गोष्टी तुम्हांला कशा साध्य करता येतील, हे या व पुढील घटकात तुम्ही अभ्यासणार आहात.

 

आशययुक्त अध्यापन पद्धती ही संकल्पना १९७८ साली भारतात प्रथम मांडली गेली. तिची व्याप्ती, स्वरूप, स्पष्टीकरण आणि आवश्यक ते संशोधन असा पुरेसा पाठपुरावा पुढच्या काळात न झाल्याने या संकल्पनेबद्दल खूपच संदिग्धता राहिली. मात्र नंतरच्या काळात म्हणजे साधारणत: १९८६ नंतर अशाच स्वरूपाचा विचार ली शुल्मन या अमेरिकन तज्ज्ञाने मांडला. मात्र त्याने ह्या संकल्पनेला आशययुक्त अध्यापन पद्धती असे न म्हणता Pedagogical Content Knowledge 'अध्यापनशास्त्रीय आशयज्ञान' असे म्हटलेले आहे. अध्यापनशास्त्रीय आशयज्ञान काय आहे आणि त्याचे आशययुक्त अध्यापनाशी कितपत साम्य आहे हेही तुम्ही जाणून घेणे इष्ट ठरेल. ली शुल्मन ह्यांच्या मते, "अध्यापनशास्त्रीय आशयज्ञान म्हणजे 'आशय' आणि 'अध्यापन पद्धती ह्यांचे संयोगीकरण (Amalgamation) होय". अर्थात, ह्या दोहोंचा संयोग करणे ही तशी सोपी कृती नाही. शिक्षक म्हणून आपण एखादी गोष्ट विद्यार्थ्यांना शिकवतो. त्या वेळी ती मुलांना समजावी यासाठी अनेक कृती आपण करतो. त्या कृती करताना आशयाचे स्वरूप, विद्यार्थी विचार, त्यांचे पूर्वज्ञान, विद्यार्थी कसे शिकतात, इत्यादीचाही विचार आपण करतो.

म्हणजेच तो आशय विद्याथ्र्यांपर्यंत जाऊन पोहोचावा ह्यासाठी आपण त्या आशयाचे अनुरूप अशा अध्यापन कृतीत रूपांतर करतो. ह्या रूपांतरालाच 'ज्ञानाची प्रतिरूपणे' (Knowledge Representations) असे म्हणतात. एखादी कल्पना विद्यार्थ्यांना स्पष्ट व्हावी ह्यासाठी आपण अनेक दृष्टांत, उदाहरणे, चित्रे, स्पष्टीकरणे, दिग्दर्शन ह्यांचा उपयोग करतो. तीच ज्ञानाची प्रतिरूपणे होत. (ह्याविषयी पुढे अधिक सविस्तर ओळख, विस्ताराने चर्चा केलेली आहे.)

शुल्मनच्या मते जो घटक शिक्षक शिकवणार असतात, त्याचे प्रथम त्यांनी आकलन करून घेतले पाहिजे. तो घटक का शिकवणार आहे हेही त्यांनी जाणले पाहिजे, निश्चित केले पाहिजे. त्यानंतरच त्याचे योग्य अशा ज्ञानाच्या प्रतिरूपणात रूपांतर करणे शक्य होते. ह्या रूपांतरणासाठी शिक्षकाला चार घटकांचा विचार करावा लागतो. ते घटक पुढीलप्रमाणे

1.      अध्यापनासाठी जे साहित्य निवडावयाचे त्याचा चिकित्सक विचार व निवड,

2.     शिकवण्याच्या मुख्य कल्पना आणि त्यासाठी अत्यंत योग्य अशा अध्यापन कृती म्हणजेच प्रतिरूपणाचा विचार,

3.      शिकवण्याची सर्वसाधारण व्यापक अध्यापन पद्धती किंवा मार्ग, आणि

4.     विद्यार्थ्याच्या क्षमता वैशिष्टयानुसार अध्यापनात करावयाचे फेरफार,

शुल्मन यांनी मांडलेले काही निष्कर्ष संशोधनातून प्राप्त झालेले आहेत. पटकाच्या सखोल ज्ञानाचा विद्यार्थी शिक्षक अध्यापन कृतीच्या निवडीवर चांगला परिणाम होतो. पाठ्यपुस्तकात जे दिले आहे त्याच्या पलीकडे ते जातात. शिकवण्याच्या घटकाचा ते अन्य घटकाशी, संपूर्ण विषयाशी असलेला संबंध स्पष्ट करतात. त्या पटकातील ज्ञानाचा शोध, निर्मिती कशी झाली हेही ते कळत नकळत सांगून जातात.

ज्या विद्यार्थी शिक्षकांचे आशयावर प्रभुत्व असते ते फार बारकाईने पाठनियोजन करत नाहीत. ते त्यांच्या मनातच तयार असते. शिकवताना हे शिक्षक विद्यार्थ्यांची ओळख आपल्या विद्याशाखेशी, विषयाशी करून देतात. आपल्या विद्याशाखेचे स्वरूप स्पष्ट करतात. एखादी गोष्ट विद्यार्थ्यांना स्पष्ट व्हावी ह्यासाठी ती अनेक पद्धतींनी स्पष्ट करण्याकडे त्यांचा कल असतो. शिक्षकाची विषयातील अनुभव तज्ज्ञता हीदेखील शिकवण्यावर मोठा प्रभाव टाकते. आपण शिकवत असलेल्या घटकातील महत्वाचा भाग कोणता व गौण भाग कोणता हे त्यांना नेमकेपणाने कळू शकते.

शुल्मनचे हे विचार, त्यानुसार झालेले संशोधन व त्याचे निष्कर्ष ह्या आधारे अध्यापनशास्त्रीय आशयज्ञान (किंवा आपल्या दृष्टीने आशययुक्त अध्यापन पद्धती) संदर्भात कोणकोणत्या अंगांचा आपणांस विचार करावा लागेल याची यादीच शुल्मनने दिलेली आहे. ती पुढीलप्रमाणे

1.      शिक्षकाला आवश्यक असलेले विषयज्ञान अध्यापनशास्त्राचे ज्ञान, अभ्यासक्रमाचे ज्ञान यांच्यातील परस्परसंबंधांचा विचार,

2.      शिक्षकाला अपेक्षित असलेले विषयज्ञान आणि शिकवताना त्यात स्तरानुसार होणारा बदल, 

3.      शालेय स्तरावरील एखाद्या विषयाचे ज्ञान आणि शिक्षकाने पदव्युत्तर पातळीवर त्या विषयाचे प्राप्त केलेले ज्ञान यांचा संबंध. 

4.      विद्यार्थी म्हणून एखादा विषय शिकत असताना आणि शिक्षक म्हणून तो विषय शिकवत असताना पडणाऱ्या विचारप्रक्रिया. 

5.      शिक्षकाला ज्ञात असलेले ज्ञान आणि त्याच्या अध्यापनाची गुणवत्ता.

6.     विद्याशाखेची संरचना, त्याचे शिक्षकाला झालेले आकलन आणि त्या विषयाच्या आकलनावर होणारा परिणाम,

7.      अपरिचित विषयज्ञान व परिचित विषयज्ञान शिकवताना होणाऱ्या शिक्षकाच्या विचारप्रक्रिया.

8.      विद्यार्थ्यांना आकलन होण्यासाठी शिक्षकांनी आशयाचे केलेले रूपांतर, 

9.      अनुभवी व व्यासंगी शिक्षक यांच्या विचारप्रक्रियेतील फरक,

10.आशयाची व अध्यापन कृतीची निवड करताना होणारी शिक्षकाची निर्णयप्रक्रिया, 

11. विशिष्ट घटक शिकवण्यासाठी निवडलेल्या अध्यापन कृतींचे शिक्षकाच्या मनातील

उगमस्थान.

या विविध अंगांचे स्वरूप पाहिले तर त्यांचे आपणांस चार गटांमध्ये वर्गीकरण करता येईल. से पुढीलप्रमाणे

(क) आशयासंबंधी शिक्षकाच्या विचारप्रक्रिया. (ख) विशिष्ट विषय शिकवण्यासाठी शिक्षकांनी निवडलेली अध्यापन कृती / कौशल्ये, (यालाच प्रतिरूपण असे म्हणतात.) (ग) शिक्षकाची विषयज्ञान समृद्धता. (घ) विषयज्ञानाच्या संदर्भात 'विद्यार्थी' आणि

'विद्यार्थी विचारप्रक्रियेचा विचार,

शुल्मनने मांडलेल्या या अध्यापनशास्त्रीय आशयज्ञानाच्या चर्चेवरून काही महत्वाची मार्गदर्शक तत्वे आपणांस प्राप्त होतात. ती अशी

1.      बी.एड. शिक्षणक्रम पूर्ण करणाऱ्या छात्र अध्यापकाच्या विषयज्ञानात आपोआप बदल होत नाहीत; त्यासाठी विशेष प्रयत्न करावे लागतात.

2.     वी.एड. सारखा शिक्षणक्रम पूर्ण करणाऱ्या प्रशिक्षणाच्यांकडे त्या विषयाचे किंवा विद्याशाखेचे ज्ञान काही वेळेस कच्चे किंवा अपुरे असू शकते. त्यास बळकटी आणणे गरजेचे आहे.

3.      प्रशिक्षणामुळे छात्र अध्यापकाच्या आपल्या विषयाकडे पाहण्याच्या दृष्टीत / समजुतीत बदल करता येतात.

4.      शिकवण्यापूर्वी त्या घटकासंदर्भात काही उच्च पातळीवरील ज्ञान छात्र-अध्यापकाकडे असावे लागते व ते त्यांनीच प्राप्त करावयाचे असते.

5.      विषयाच्या किंवा आशयाच्या संदर्भात अध्यापन पद्धती आत्मसात करताना तुमच्यासारखे छात्र-अध्यापक काही विशिष्ट पायऱ्यांतून जातात. त्या पायऱ्या तुम्हांला माहीत हव्यात.

 

ह्या मार्गदर्शक तत्त्वांचा विचार करून बी.एड. शिक्षणक्रमात आशययुक्त अध्यापन पद्धतीचा समावेश केलेला आहे. अध्यापनाच्या दृष्टिकोनाने आशयाच्या संदर्भात तुमची तयारी होण्यासाठी त्यामुळे मदत होणार आहे. आशययुक्त अध्यापन पद्धतीच्या तात्त्विक माहितीबरोबर बी.एड शिक्षणक्रमात कृतिसत्रासाठी प्रात्यक्षिकेही समाविष्ट केलेली आहेत. या कृतिसत्रात विविध पायऱ्यांनुसार तुम्हांला जे कार्य करावे लागेल त्यामुळे तुमच्या आशयासंबंधीच्या विचारात व तयारीत बदल होतील, असे अपेक्षित आहे. ह्या विशिष्ट पायऱ्यांतून आशयाचा विचार तुम्ही पुढेही करावा असे अपेक्षित आहे. आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची गरज व महत्त्व तुम्ही जाणून घेतले तरच तुम्ही आशययुक्त अध्यापन पद्धतीचा नियमितपणे अवलंब कराल असे वाटते.

 

१.२.२ आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची गरज व महत्त्व

 

बी.एड. शिक्षणक्रमात आशययुक्त अध्यापन पद्धती का समाविष्ट केली हे त्यातील उद्दिष्टांवरून स्पष्ट होईल व त्यातून त्याचे महत्त्वही आपणांस समजू शकेल. म्हणून येथे प्रथमतः ती उद्दिष्टे देत आहोत.

1.     आशययुक्त अध्यापन पद्धतीच्या अभ्यासामुळे विद्याशाखेचे स्वरूप व संरचना यांचे आकलन होऊ शकते.

2.      अध्यापनात अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक यांच्या अभ्यासाचे महत्त्व सांगता येते.

3.      आशययुक्त अध्यापन पद्धतीमुळे आशयज्ञान अभिवृद्धी कशी करावी याबाबतची माहिती प्राप्त करता येते.

4.     अध्यापन घटकांचे आशयविश्लेषण करता येते.

5.     अध्यापन आशय आणि विद्यार्थी विचारांनुसार अध्यापन पद्धती व कौशल्ये निवडता येतात.

6.      ज्ञानाच्या प्रतिरूपणांचा विचार करता येतो.

7.       आशययुक्त अध्यापन पद्धतीसंदर्भात विद्यार्थ्यांचे व स्वतःचे मूल्यमापन करता येते.

या उद्दिष्टांवरून आशययुक्त अध्यापन पद्धतीच्या माध्यमातून तुम्ही काय साध्य करू शकाल हे तुमच्या लक्षात आले असेलच.

पूर्वी स्पष्ट केल्याप्रमाणे, अध्यापन म्हटले की 'आशय' आणि 'अध्यापन पद्धती' या दोन अविभाज्य अंगांचा आपणाला विचार करावा लागतो. त्यामुळे 'काय शिकवायचे, 'कसे' शिकवायचे, याबद्दलचे निर्णय प्रथमतः शिक्षक म्हणून तुम्हांला घ्यावे लागतात. या दोन्हींचा परिणाम विद्यार्थ्याच्या वर्तनातील गुणात्मक बदलावर होत असतो. 'कसे' याला 'काय' पेक्षाही जास्त महत्त्व आहे. असे पूर्वी सर्वसाधारणतः मानले जात असे आणि अजूनही मानले जाते. कारण त्यावर प्रामुख्याने विद्यार्थ्यांचे अध्ययन अवलंबून असते. ज्ञानग्रहण करण्याची कृती प्रामुख्याने विद्यार्थी कृती असते आणि ती विद्यार्थ्याची बुद्धिमत्ता, त्याचे पूर्वज्ञान, परिस्थिती, पार्श्वभूमी अशा अनेक घटकांवर आधारलेली असते. या सर्वांचा विचार शिक्षकाने करावयाचा झाला तर 'कसे' ह्या शब्दास महत्त्व येणारच. हे जरी खरे असले तरीही शिक्षकाला आशय आणि अध्ययन यांचा मेळ घालून अध्यापनाची रचना करावी लागते. शिक्षक जेव्हा अध्यापन करतो तेव्हा त्याने शतप्रतिशत (शंभर टक्के) म्हणजे संपूर्ण ज्ञान द्यावे असे अपेक्षित असते. पण काही वेळेस ते प्रत्यक्ष शिक्षकाकडेच नसते. स्वत:जवळचे असलेले पूर्वज्ञान शिक्षक जेव्हा विद्यार्थ्यांना देतो तेव्हा त्यातले काही ज्ञान विद्यार्थ्यांकडून ग्रहण केले जात नाही. प्रत्यक्ष विद्यार्थी मूल्यमापनात त्याहूनही कमी ज्ञानाचे मूल्यमापन होते. म्हणजेच शिक्षकाने विद्यार्थ्यांना द्यावयाचे ज्ञान व प्रत्यक्ष विद्यार्थ्यांनी प्राप्त केलेले ज्ञान यात खूप फरक आढळतो. हे पुढील आकृतीच्या साहाय्याने येथे स्पष्ट केलेले आहे.

 

या प्रक्रियेत होणारा ज्ञानाचा क्षय (x+y+z+p) एवढा असतो हे तुमच्या लक्षात आले असेलच. हा पायरी एक ते पायरी सहामध्ये होणारा ज्ञानाचा क्षय आपल्याला शोधून काढता आला पाहिजे.

यातील पहिल्या तीन पायऱ्या शिक्षकाचे पूर्वज्ञान, ज्ञानाची सखोलता, ज्ञानाची पूर्वतयारी, प्रत्यक्ष अध्यापन यांच्याशी संबंधित आहेत. चार ते सहा या तीन पायऱ्या विद्यार्थ्यांच्या बौद्धिक क्षमता, आकलन पातळी ह्यांच्याशी संबंधित आहेत. त्यानुसार शिक्षकाने अध्यापनात वापरावयाच्या पद्धती, साधने, विविध क्लृप्त्या युक्त्या यांच्या निवडीशी संबंध येतो आणि हा सर्व विचार आशययुक्त अध्यापन पद्धतीत होत असतो. त्यातून 'शिक्षकाचे पूर्वज्ञान ते विद्यार्थ्याचे पूर्ण ज्ञान संपादन' अशी स्थिती निर्माण होण्यास मदत होते.

आशययुक्त अध्यापन पद्धतीने शतप्रतिशत ज्ञानदान होण्यास मदत होईल हे जरी खरे असले तरी अन्य घटकांमुळे शिक्षकाला प्रत्येक अध्यापन मुद्याचा इतका सविस्तर अभ्यास करणे शक्य होईलच असे नाही. आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची केवळ सैद्धांतिक माहिती असणारा प्रत्येक शिक्षक त्याचा वापर परिणामकारकतेने करू शकेलच असे नाही. यासाठी शिक्षकाचे प्रशिक्षण, चिकाटी व कष्ट करण्याची तयारी हवी. त्याला अध्यापनाच्या प्रत्येक घटकाकडे चिकित्सक तसेच विद्यार्थ्यांच्या दृष्टीने पाहता आले पाहिजे. विद्यार्थ्यांच्या विचारप्रक्रियेचा अंदाज घेता आला पाहिजे आणि ते प्रत्येक शिक्षकाने साध्य करण्याचा प्रयत्न केल्यास आशययुक्त अध्यापन पद्धतीमुळे अध्यापनाची परिणामकारकता वाढण्यास मदत होणार आहे, हे महत्त्वाचे.

आशययुक्त अध्यापन पद्धती विचारप्रक्रिया, गरज व महत्त्व जाणून आता आपणास आशययुक्त अध्यापन पद्धतीच्या ज्या विशिष्ट पायऱ्यांतून आशयाचा विचार करणे अपेक्षित आहे त्या पायऱ्या पुढे दिलेल्या आहेत.

१.२.३ आशययुक्त अध्यापन पद्धतीच्या पायऱ्या

1.      विद्याशाखेचे स्वरूप व संरचना यांचे आकलन करून घेणे.

2.      अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम, पाठ्यपुस्तक

3.     यांचा अभ्यास करणे. 

4.      घटकाचे आशयविश्लेषण करणे.

5.     अध्यापनापूर्वी पटकाशी संबंधित आशयज्ञानाची अभिवृद्धी करणे.

6.      घटकाचे अध्यापनशास्त्रीय विश्लेषण करणे.

7.     अध्यापन पद्धती आणि आशयाचे

8.     एकात्मीकरण करणे. 

9.     ज्ञानाची प्रतिरूपणे ठरवणे.

10.आशययुक्त अध्यापन पद्धती संदर्भात

11.विद्यार्थ्यांचे व स्वतःचे मूल्यमापन करणे.

 

१.२.४ संरचनेचा अध्यापनात विचार

 

विद्याशाखा हा इंग्रजीमधील Discipline ह्या मूळ शब्दासाठी निवडलेला प्रतिशब्द आहे. गणित, भौतिकशास्त्र, रसायनशास्त्र, जीवशास्त्र, इतिहास, भूगोल, मानसशास्त्र, भाषा ह्या सर्व विद्याशाखा आहेत. सोयीसाठी 'भौतिक व नैसर्गिकशास्त्रे', 'सामाजिकशास्त्रे व मानव्यविद्या ह्या मोठ्या गटांमध्ये आपण त्यांची विभागणी करतो.

मुळात मानवनिर्मित ज्ञान एकत्रच होते. प्राचीन काळी बहुतांश ज्ञान 'तत्त्वज्ञान' ह्या एकाच विद्याशाखेचा भाग होते. सर्व नैसर्गिक व भौतिकशास्त्रे, नैसर्गिक तत्त्वज्ञान, सामाजिकशास्त्रे, नैतिक तत्त्वज्ञान तर मानसशास्त्रासारखी शास्त्रे मानसिक तत्त्वज्ञानामध्ये समाविष्ट होती. विद्येचे पुनरुज्जीवन व धार्मिक सुधारणेनंतर ज्ञाननिर्मितीची गती वाढली आणि स्वतंत्र विद्याशाखा उदयास आल्या.

आता विद्याशाखा नेमकेपणाने कशाला म्हणावयाचे हा महत्त्वाचा प्रश्न. जीव, जीवन आणि समाज यांचा माणूस सातत्याने विचार व शोध घेत असतो. विश्वात आणि आजूबाजूला पडणाऱ्या अनेक घटनांचा माणूस अभ्यास करतो. ह्या घटनांचा अभ्यास करण्यासाठी विविध विद्याशाखा विशिष्ट मार्ग, पद्धती वापरतात. त्यांचा त्या पटनेकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन भिन्न असतो. ह्यातून व्यवस्थित सुसंघटित केलेला एक विशिष्ट ज्ञानसंचय तयार होतो. ह्या ज्ञानाच्या साठयात विविध उपपत्ती, सामान्यीकरणे संकल्पना, तपशील असतात. त्यांच्या सुसंघटित रचनेला संरचना असे म्हणतात. कोणत्याही विद्याशाखेच्या बाबतीत चार घटकांसंदर्भात निश्चित भूमिका आणि वेगळेपण असते. ते घटक पुढीलप्रमाणे

(१) अभ्यासाची विषयवस्तू

(२) संरचना

(३) पृच्छा किंवा ज्ञाननिर्मितीची पद्धती आणि

(४) मूलभूत गृहीत तत्त्वे

जीवशास्त्र ह्या विद्याशाखाची विषयवस्तू म्हणजे 'सजीव'. अर्थशास्त्र 'आर्थिक व्यवस्थेबद्दल' अभ्यास करते. मानसशास्त्र 'वर्तनाचा' अभ्यास करते. अशा विविध विद्याशाखांच्या विषयवस्तू असतात. या विद्याशाखा ज्ञानाचा शोध किंवा निर्मितीसाठी वेगवेगळ्या पद्धती वापरतात. जीवशास्त्राची 'निरीक्षण' ही एक महत्त्वाची पद्धती आहे. इतिहासात ऐतिहासिक संशोधन पद्धतीचा वापर होतो, भौतिकशास्त्रे प्रायोगिक पद्धतीचा वापर करतात, समाजशास्त्र सहभागी निरीक्षणाची पद्धती वापरते. प्रत्येक विद्याशाखेच्या अशा स्वतंत्र अभ्यास पद्धती आहेत. ह्यातून तपशील ज्ञात होतो, संकल्पना तयार होतात, सामान्यीकरणे काढली जातात, उपपत्ती मांडल्या जातात, आणि त्यातून एक विशिष्ट ज्ञानसंचय निर्माण होतो. मात्र ह्या सर्व कार्यपद्धतीमागे प्रत्येक विद्याशाखेची काही गृहीत तत्त्वे असतात. उदाहरणार्थ, भौतिकशास्त्रे कार्यकारण भाव गृहीत धरतात. म्हणजे प्रत्येक गोष्ट कशाचा तरी परिणाम असते असे गृहीत धरलेले असते. निसर्गात सर्वत्र एकवाक्यता असते. त्यामुळे एका ठिकाणी सिद्ध झालेले तत्त्व अन्यत्र लागू पडतेच, असे आणखी एक गृहीतक

विज्ञानात आहे. आपल्या विद्याशाखेची विषयवस्तू, ज्ञाननिर्मितीचे मार्ग गृहीत तत्त्वे ह्यांबरोबर मुख्य संकल्पना व सामान्यीकरणावर आधारित संरचना स्पष्ट हव्यात. येथे इतिहास ह्या विद्याशाखेची संरचना दिलेली आहे. ती पाहा.

उदाहरणार्थ, इयत्ता ८वी च्या वर्गाला 'औद्योगिक क्रांती' हा धडा शिकवायचा असेल तर या संरचनेत तो घटक कोठे बसतो हा विचार आपण करायला हवा. म्हणजेच औद्योगिक क्रांती ही मध्ययुगीन काळात जागतिक पातळीवर घडलेली घटना आहे आणि ती मुख्यतः आर्थिक भागाशी संबंधित आहे हे ज्ञात असेल तर शिक्षक आपला आशय अधिक चांगला सांगू शकतो. अधिक स्पष्टतेसाठी पुढील कृती करून पाहा.

कृती- ३

तुमच्या विषयातील अध्यापन घटक निवडून तो तुमच्या विषयाच्या संरचनेत बसवण्याचा प्रयत्न पुढील रिकाम्या जागेत करून पाहा.

तुमच्या विषयाची संरचना व अध्यापन घटक संबंध

तुमचा हा प्रयत्न या पुस्तकातील दुसऱ्या घटकातील माहितीच्या आधारे पडताळून पाहा.

आपण जो आशयघटक / विषय शिकवतो त्याबरोबरच विद्याशाखेच्या ज्ञाननिर्मितीचे मार्गही आपणांस माहीत असायला हवेत. इतिहासात पुरातन वस्तू, आधार, उत्खनन, अनुभव, वर्णन, शिल्प, लेणी, मंदिरे, स्तूप, शिलालेख यांच्या आधारे ज्ञाननिर्मिती होते. उदाहरणार्थ, १८५७ नंतरचे ब्रिटिशांचे धोरण' याबाबत इतिहास या ज्ञानशाखेत त्या वेळी इंग्लंडबरोबर भारतीय प्रशासकांनी केलेल्या पत्रव्यवहाराची माहिती मिळते. ती शिक्षकाला ज्ञात हवी म्हणजे त्यातील विश्वसनीयता वाढवण्यास मदत होते.

महत्त्वाचे

अध्यापकाला परिणामकारक अध्यापनासाठी आपल्या विद्याशाखेची 'विषयवस्तु', 'संरचनेतील अध्यापन घटकाचे स्थान', आपल्या विद्याशाखेचे 'ज्ञाननिर्मितीचे मार्ग' आणि आपल्या विद्याशाखेची 'गृहीतके' या चार गोष्टी ज्ञात हव्यात.

१.२.५ अभ्यासक्रम,

पाठ्यक्रम

पाठ्यपुस्तक विचार

आपल्याला जो पटक शिकवायचा असतो त्याचे अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रमविषयक संदर्भ ज्ञात हवेत. म्हणजे सुसंघटित अध्यापन होण्यास मदत होते.

(अ) अभ्यासक्रम

अभ्यासक्रम म्हणजे, "विशिट ध्येय, उद्दिष्टांनुसार तपशीलवार व सुस्पष्ट अध्यापन आराखडा होय. यात त्या ध्येये, उद्दिष्टे, पाठ्यक्रम, पद्धती, तंत्रे आणि मूल्यमापन अशा सर्व घटकांचा समावेश असतो'

(आ) पाठ्यक्रम

 

पाठ्यक्रम म्हणजे, 'अभ्यासक्रमात निर्देशित केल्याप्रमाणे विषय घटकांत रूपांतर करून त्याबरोबरच अन्य अनुभव व कृतीही येथे देण्यात येते"

(इ) पाठ्यपुस्तक

पाठ्यपुस्तक म्हणजे, 'इयत्तेनुसार म्हणजेच इयत्ता, उद्दिष्टे व त्याचे कार्य विचारात घेऊन पाठ्यक्रमात दिलेल्या प्रत्येक घटकाची सविस्तर माहिती देण्यासाठी विविध तज्ज्ञांनी एकत्र येऊन केलेले लेखन होय'

आपल्याला शिकवायच्या घटकाची अभ्यासक्रमासंबंधात चिकित्सा करून, अन्य स्तरांशी असलेला संबंध, इतर घटकांशी असलेला संबंध शिक्षकाने जाणून घेणे अपेक्षित आहे. त्या घटकाचा त्याच स्तरावरील अन्य विषय किंवा त्याच पुस्तकातील अन्य घटकांशी संबंध असू शकतो. तो आपल्याला या चिकित्सक अभ्यासातून समजतो. शिवाय त्या आशयघटकाबाबत मुलांनी यापूर्वी कोणते ज्ञान ग्रहण केले आहे हेही शिक्षक जाणून घेऊ शकतो आणि त्याचा विचार अध्यापनाच्या वेळी करू शकतो. यासाठी पुढील उदाहरण पाहा.

उदाहरणार्थ,

इयत्ता १२ वीच्या वर्गाला मराठीतील 'बंध अनुबंध' या आत्मचरित्रातील उतारा शिकवायचा आहे. तो शिकवताना शिक्षकाला असे ज्ञान हवे की नववी व दहावीच्या अभ्यासक्रमांतही असे आत्मचरित्राचे उतारे आहेत. इयत्ता ९ वीच्या पाठ्यक्रमात दामू धोत्रे लिखित 'वाघ, सिंह माझे सखे सोबती' या आत्मचरित्रातील उतारा 'पिंजऱ्यातील झुंज' या नावाने आहे. तसेच रुस्तम अचलखांब यांच्या 'गावकी' या आत्मचरित्रातील 'मी जालन्याच्या शाळेत जातो' हा उतारा आहे. इयत्ता १० वीच्या पुस्तकात वि.दा. सावरकर यांच्या 'माझा जन्मठेप' या आत्मचरित्रातून 'अंदमानातून सुटका' हा उतारा आहे. परिणामत: या मुलांना आत्मचरित्र या प्रकाराची गुणवैशिष्ट्ये ज्ञात आहेत हे शिक्षकाला कळते. त्यामुळे शिक्षक येथे मैत्री, आदर्श, वात्सल्य, तत्त्वनिष्ठा, वर्तणूक, पालकांशी पाल्यांचे संबंध या जीवनमूल्यांवर अधिक भर देऊन हा धडा शिकवू शकतात.

पाठ्यपुस्तकाच्या अभ्यासात पाठ्यपुस्तकातील दिलेला आशय योग्य, अचूक, पुरेसा आहे का हेही शिक्षकाने पाहणे अत्यंत गरजेचे असते.

महत्त्वाचे

अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रमातून तयार झालेला आशय प्रत्यक्ष विद्यार्थ्यापर्यंत पोहोचवणारा दुवा शिक्षक असतो. तेव्हा अभ्याक्रमात राहिलेल्या उणिवा, चुका दुरुस्त करून मुलांपर्यंत तो आशय पोहोचवणे हे शिक्षकाचे महत्त्वाचे काम असते. म्हणून संपूर्ण अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रम त्याने पाहून / अभ्यासून त्याचे चिकित्सक मूल्यमापनही केलेले असले पाहिजे. 

९.२.६ घटकाचे आशयविश्लेषण

शिक्षकाने अध्यापनापूर्वी आपण जो घटक शिकवणार आहोत त्या घटकातील मध्यवर्ती कल्पना कोणती व त्यास पूरक संकल्पना कोणत्या आहेत हे ज्ञात करून घेतले पाहिजे, असे मुद्या-उपमुद्यांनुसार घटकाचे विश्लेषण करता येते.

(अ) मुद्या-उपमुद्यांनुसार आशयविश्लेषण

उदाहरणार्थ, इयत्ता १२ वीच्या मराठी विषयातील 'बंध-अनुबंध' हा घटक शिकवण्यापूर्वी त्याचे घटक विश्लेषण करताना ज्या मुद्या-उपमुद्यांची चर्चा करता येईल ते असे

एका बाजूला एक सुजाण, सुबुद्ध, कार्यकर्त्या स्वतः चे व्यक्तिमत्व असणाऱ्या स्त्री मनातील आंदोलनाचा प्रवास.

★ तर दुसऱ्या बाजूस तरुण पिढीतील कोवळ्या वयाच्या संवेदनक्षम, संवेदनशील तरुणांच्या मनातील भाव आंदोलने, मूल्य कल्पनांच्या व दोन पिढ्यांतील विचार करण्याच्या पद्धतीतील फरक. 大उपघटक घटना व प्रसंगांतून आठवणींनी अभिव्यक्त केलेले रूप. संवाद विवेचनाचा वापर •

प्रसंग १ :

 प्रशांतचे शैशवस्मरणशक्तीच्या आधारावर केलेले वाचन

 प्रसंग २ : 

बालपण व स्केटिंगचा प्रसंग

प्रसंग ३ : 

तरुण प्रशांत गाडी चालवायला शिकला. निव्वळ निरीक्षण शक्ती प्रसंग ४ : वडिलांनी दिलेला मार

प्रसंग ५:

 पबईला जाण्याचा निर्णय घेणारा प्रशांत या ठळक पाच प्रसंगांच्या अनुषंगाने प्रशांतच्या तिन्ही अवस्था, अवस्थांतरे, बुद्धिमत्तेची चमक, या मुलाची विचारसरणी, पालकांशी असलेले नाते या सर्वांचे मुद्देसूद विवेचन करावे. ते करताना विशिष्ट उतान्यातील घर, • व्यक्ती यांमधील नातेसंबंध, व्यक्तिरेखांच्या अंतर्मनात वाचक म्हणून कसा प्रवेश करता येईल. नाट्यपूर्णता, अनुभवाचे विविध स्तर, भावोत्कट तसेच बुद्धिप्रवण संवाद, इत्यादी गोष्टी उत्स्फूर्त सहजस्फूर्त वाटाव्यात असा विश्लेषणात्मक भाग शिक्षकाच्या विवेचनात अपेक्षित आहे. ह्या व्यतिरिक्त आणखी दोन पद्धतीनी आशय विश्लेषण शक्य होते. ते म्हणजे आशयाच्या स्वरूपानुसार आणि विद्याथ्र्यांतील ज्ञानाच्या धोरणानुसार,

(आ) आशयाच्या स्वरूपानुसार आशयविश्लेषण यात तपशील, संकल्पना, सामान्यीकरण, उपपत्ती असे आशयाच्या स्वरूपानुसार आशयविश्लेषण करता येते. उदाहरणार्थ, प्रकाशकिरण पारदर्शक पदार्थातून जाताना कोणता मार्ग अनुसरतात हे विद्यार्थ्यांना शिकवायचे असेल तर या आशयात

संकल्पना

प्रकाशकिरण, अपरावर्तित कोन, आपाती कोन ह्या संकल्पना येतात. तर नियम

(१) प्रकाशकिरण विरल माध्यमातून घ माध्यमात जाताना स्तंभिकेकडे झुकतो. (२) प्रकाशकिरण घन माध्यमातून विरल माध्यमात जाताना स्तंभिकेपासून दूर जातो हे नियम येतात.

सामान्यीकरण

तसेच प्रकाशकिरण एका माध्यमातून दुसऱ्या माध्यमात जाताना आपला मार्ग बदलतात हे सामान्यीकरण येते. असे विश्लेषण आपणांस करता येते.

(इ) विद्याथ्र्यांतील ज्ञानाच्या धारणेनुसार आशयविश्लेषण

यात शिकवत असलेले ज्ञान विद्यार्थी कोणत्या स्वरूपात संग्रहित करणार आहेत. त्यानुसारही आशयविश्लेषण करता येते.

उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्यांना 'ऑक्सिजन तयार करणे' हा भाग शिकवायचा असेल तर त्यात एक प्रक्रिया येते म्हणजेच ते कार्यात्मक ज्ञान होते तर 'ऑक्सिजनचे गुणधर्म' हा भाग ऑक्सिजनच्या गुणवैशिष्ट्यांशी संबंधित आहे. अशा स्वरूपाच्या ज्ञानाला निर्देशात्मक ज्ञान म्हणतात. या संदर्भाच्या अधिक माहितीसाठी 'आशयविश्लेषण' हा घटक पाहा .किंवा पदव्युत्तर पातळीवर अभ्यासलेला असतो. पण ते सर्वच ज्ञान त्यांच्या लक्षात असतेच असे नाही. ते ज्ञान पुन्हा कोणीतरी शिकवणे म्हणजे आशयज्ञान अभिवृद्धी नव्हे तर जो घटक आपण शिकवणार त्या संकल्पनेचे सखोल आकलन करून घेणे म्हणजे आशयज्ञान अभिवृद्धी होय. हा विचार तीन मुद्यांच्या अनुषंगाने करता येतो. 

(१) अध्यापन आशयाचे संरचनेतील स्थान,

(२) त्या घटकाचे अभ्यासक्रम, पाठ्यक्रमातील स्थान व त्याचा अन्य स्तरांवर किंवा अन्य घटकांशी असलेला संबंध आणि 

(३) त्या घटकाचे महत्त्व व परीक्षेच्या दृष्टीने

भारांश, इत्यादींचा विचार. तो कसा करावायासाठी या पुस्तकातील घटक ४ तुम्हांला अभ्यासावा लागेल. उदाहरणासाठी येथे इयत्ता १२ वीला

१.२.७ घटकाची अध्यापनपूर्व आशयज्ञान अभिवृद्धी

शिक्षकांनी आपण शिकवत असलेला आशय पदवी .

अर्थशास्त्रातील 'उपभोग खर्च' हा घटक घेतला आहे. हा आशय शिकवायचा असेल तर अभ्यासक्रम पाठ्यक्रमाच्या चिकित्सक अभ्यासातून या विद्यार्थ्यांनी इयत्ता ९ वी, १० वी मध्ये राष्ट्रीय उत्पन्नाचे घटक, उपभोग खर्च एकूण मागणीचा एक भाग आहे. मागणी व पुरवठ्याच्या समतोलातून किमती निश्चित होतात. ह्या मुद्यांचा अभ्यास केलेला आहे आणि इयत्ता १२ वीनंतर समग्रलक्ष्यी अर्थशास्त्रातील विद्यार्थी उपभोग खर्च व राष्ट्रीय उत्पन्न यांतील परस्परसंबंध, उपभोग फलन व उपभोग प्रवृत्ती यांच्या अभ्यासात या घटकाचा उपयोग होईल. व्यापारचक्र, भाववाढ व समग्रलक्ष्यी आर्थिक धोरण या विषयांशी उपभोग खर्चाचा जवळचा संबंध आहे हे ज्ञात करून घ्यायला हवे. अर्थशास्त्र संरचनेतील उपभोग खर्चाचे स्थान पुढीलप्रमाणे दाखवता येईल. म्हणजेच या संरचनेवरून लक्षात येते की हा घटक शिकवणाऱ्या शिक्षकाने समग्रलक्ष्यी अर्थशास्त्रातील विविध सिद्धांत, त्यातही केन्सचा सिद्धांत आणि त्यातील मागणीशी संबंधित सर्व घटक ज्ञात केले पाहिजेत.. उपभोग खर्च गुंतवणूक, सार्वजनिक खर्च, परराष्ट्रीय व्यवहार तसेच त्यातील उपभोग खर्चाशी संबंधित उत्पन्न व इतर घटक यांची माहिती करून घेतली तर उपभोग खर्च ही संकल्पना ते स्पष्ट करू शकतील.

महत्त्वाचे

आशयज्ञान अभिवृद्धी म्हणजे पूर्वी शिकलेला आशय नव्याने शिकणे नव्हे तर अध्यापन आशयाचे संरचनेतील स्थान, त्याच्याशी संबंधित आधीच्या व नंतरच्या वर्गातील आशय आणि त्या घटकाचे परीक्षेच्या दृष्टीने व एकूणच महत्व याबाबतचा शिक्षकाने केलेला विचार होय.

१.२.८ घटकाचे अध्यापनशास्त्रीय विश्लेषण

 

कोणताही आशय शिकवणे यात दोन भाग येतात.

१) आशयाचा विचार 

(२) अध्यापनविषयक विचार.

अध्यापनशास्त्रीय विचारालाच अध्यापनशास्त्रीय विश्लेषण असे म्हणतात.

अध्यापनशास्त्रीय विश्लेषणात शिक्षकाला घटकांसंदर्भात प्रामुख्याने काय, का व कसे शिकवायचे या तीन अंगांचा विचार करणे अपेक्षित आहे. पैकी 'काय' संदर्भातला विचार आपण यापूर्वीच्या चार मुद्यांमध्ये केला. एकदा आशय निश्चित झाला की त्या आशयाचे प्रत्यक्ष अध्यापन करताना विविध गोष्टींची दखल शिक्षकांनी घेणे अपेक्षित असते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्यांना अध्यापनातील कृती व कृतीक्रमाची जाणीव, विद्यार्थ्यांच्या पूर्वज्ञानाचा विचार, आशयवस्तूस बळकटी आणणारे समर्थन व पुरावे, तांत्रिक शब्द, आशय घटकातील परस्परसंबंध, विद्यार्थी मूल्यमापन कोठे व कसे करणार, विद्यार्थ्यांना त्यांचे विचार अभिव्यक्त करण्याची संधी कशी व कोठे देणार, विद्यार्थ्यांत आशयासंदर्भात प्रेरणा, अभिरूची, जिज्ञासा निर्माण कशी करणार, कोणती मूल्ये संक्रमित करणार, गाभा घटकांचा संबंध कोठे येतो, आनंददायी शिक्षण, व्हावे म्हणून प्रयत्न कसे करणार, विविध पद्धतींचा विचार करून योग्य व अचूक पद्धत कशी ठरवणार या सर्व मुद्यांचा विचार अध्यापनशास्त्रीय विश्लेषणात येतो.

महत्त्वाचे

म्हणजेच अध्यापनशास्त्रीय विश्लेषणात 'काय', 'का' व 'कसे' शिकवावे याबाबतचा विविध मुद्यांना अनुषंगून विचार महत्त्वाचा ठरतो.

९.२.९ अध्यापन पद्धती आणि आशयाचे एकात्मीकरण

 

सर्वसाधारणत: प्रत्येक शिक्षक आपल्या शैलीनुसार एका विशिष्ट अध्यापन पद्धतीने शिकवत असतो. मग त्यात अध्यापन, आशय, विद्यार्थी वैशिष्ट्ये, स्तर यांचा विचार असतोच असे नाही. खरे पाहता अध्यापनाच्या अनेक पद्धती व तंत्रकौशल्ये आहेत. त्यांचा वापर शिक्षकाने अचूकपणे करायला हवा. आपल्या अध्यापनात लवचीकता ठेवायला हवी त्यातून ते आपल्या अध्यापनाची परिणामकारकता वाढवू शकतात. म्हणजेच आपण अध्यापनात आशय व अध्यापन या दोन्हींचा एकत्रित विचार करायला हवा. यामुळे अध्यापनाची परिणामकारकता वाढू शकते. आशयाचे विशिष्ट स्वरूप पाहून त्यास अनुरूप उपागम, अध्यापन पद्धती, प्रतिमाने, कौशल्ये वापरणे येथे अभिप्रेत आहे. पण त्यासाठी प्रथमतः शिक्षकाने विविध अध्यापन पद्धती व कौशल्ये आत्मसात करायला हवीत तरच ते शक्य आहे. 'आशय' व 'अध्यापन' ह्यांचे एकजिनसीकरण का करावे या संदर्भात पुढे आपण अधिक विस्ताराने अभ्यास करणार आहोतच. विद्यार्थीदेखील शिक्षकाचे अध्यापन व आशय असा दोन्हींचा स्वतंत्र विचार करत नसतो. तर तोही त्याचा एकत्रितच विचार करतो आणि परिणामही अनुभवतो. म्हणून आशययुक्त अध्यापन पद्धतीमध्ये या दोन्हींच्या एकात्मीकरणाला अधिक महत्व दिसते.

महत्त्वाचे

आशयाचे स्वरूप विचारात घेऊन त्यानुसार अध्यापन उपागम, पद्धती, प्रतिमाने व कौशल्ये याचे एकात्मीकरण शिक्षकांनी केले तर त्यांचे अध्यापन अधिक परिणामकारक होते.

१.२.१० अध्यापनात ज्ञानाच्या प्रतिरूपणाचा विचार

ज्ञानाचे संक्रमण होण्यासाठी आपण ज्या क्लृप्त्या युक्त्या, डावपेच, कार्यनीती वापरतो त्यालाच ज्ञानाचे प्रतिरूपण असे म्हणतात. येथे विद्यार्थी व ज्ञानाचे प्रतिरूपण आंतरक्रियेला महत्त्वाचे स्थान असते. मात्र ज्ञानाचे प्रतिरूपण म्हणजे प्रत्यक्ष ज्ञान नसते तर ज्ञानाचे आकलन होण्यासाठी वापरलेले साधन असते. आशयातील नवीन संकल्पना, नियम, तत्त्वे, संबोध स्पष्ट करण्यासाठी प्रामुख्याने ज्ञानाचे प्रतिरूपणाचा वापर केला जातो. ज्ञानाची प्रतिरूपणे विशिष्ट आशयानुसार वापरली जातात. विद्यार्थ्यांना ज्ञानाचे आकलन व्हावे यासाठी त्या ज्ञानाशी संबंधित अचूक प्रतिरूपण कोणते ? त्याचा वापर कसा करावा, तो करताना कोणती काळजी घ्यावी, शिक्षक व विद्यार्थी दोन्हींच्या विचारप्रक्रियेचा विचार तेथे कसा करावा, या सर्वांची माहिती आपण 'ज्ञानाची प्रतिरूपणे या प्रकरणात पाहणार आहोत. ही संकल्पना नवीन असल्याने त्याच्या अर्थापासून तर वापरापर्यंत सविस्तर चर्चा तेथे केलेली आहे. ती आपण सखोलपणे अभ्यासा आणि त्याचा वापर करा. ज्ञानाच्या प्रतिरूपणामुळे मुलांमध्ये बौद्धिक विमर्शना विकसित होते. मुलांना अभिव्यक्तीची सवय जडते. त्यांची विचारप्रक्रियाही विकसित होते. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्यांना जेव्हा रक्ताभिसरण ही संकल्पना आपण समजावून सांगतो त्या वेळी ड्रेनेज व पाणीपुरवठा ही उदाहरणे देतो. हे उदाहरण योग्य, अयोग्य ह्याच्याऐवजी अधिक चांगले कोणते असा विचार ज्ञानाच्या प्रतिरूपणामध्ये केला जातो.

१.२.११ आशययुक्त अध्यापन पद्धतीसंदर्भात मूल्यमापन

आशययुक्त अध्यापन पद्धतीसंदर्भातील मूल्यमापनात दोन गोष्टींचा विचार केला जातो.

(१) विद्यार्थ्याचे मूल्यमापन

 (२) शिक्षकाचे मूल्यमापन

विद्यार्थ्याच्या मूल्यमापनात विद्यार्थ्यांची विचारप्रक्रिया, त्याचा सहभाग, त्याचे पूर्वज्ञान, त्याचा अध्ययनासाठी त्याने केलेला उपयोग, शेवटी हेतूची झालेली साध्यता या दृष्टीने मूल्यमापन होणे येथे अपेक्षित आहे. मात्र हे मूल्यमापन विशिष्ट आशय व विशिष्ट विषय ह्यासंदर्भात असते.

शिक्षकाच्या मूल्यमापनात त्याने तो विषय | शिकवताना केलेला संरचनेचा विचार, ज्ञानाची अभिवृद्धी, विद्यार्थी विचार, निवडलेले ज्ञानाचे प्रतिरूपण, वापरलेली अध्यापन पद्धती, त्याची योग्यायोग्यता, अभ्यासक्रम पाठ्यक्रमाचा केलेला चिकित्सक अभ्यास हे सर्व कितपत योग्य होते, त्याला आणखी कोठे व कशी सुधारणा करायला हवी याबाबत शिक्षकांनी स्वतः करावयाचे स्वयंमूल्यांकन अपेक्षित आहे.

या घटकात चर्चा केलेल्या या सर्व पायऱ्यांचा वापर आपण आपल्या अध्यापनात निश्चित करू शकतो, हे पुढील प्रकरणांच्या वाचनानंतर तुमच्या लक्षात येऊ शकेल. प्रत्यक्ष आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची कार्यपद्धती कशी असते, ते आपण आता पाहू या.

आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची कार्यपद्धती

आशययुक्त अध्यापन पद्धतीत ज्या विविध कृती येतात त्या अशा -

प्रथमतः जो घटक आपल्याला शिकवायचा, त्याचे विद्याशाखेच्या संरचनेतील स्थान तसेच पाठ्यक्रम, अभ्यासक्रम याच्याशी सुसंगती पडताळून पाहतो. त्यात तो विशिष्ट घटक कोणकोणत्या स्तरांवर आलेला आहे, त्या प्रत्येक स्तरात त्या कामाची पातळी कोणती, त्याचे दैनंदिन जीवनात किती व कोठे स्थान आहे, त्याचा इतर विषयांशी, घटकांशी काय संबंध आहे ते पडताळून पाहतो. त्यानंतर त्या घटकाचे आशवविश्लेषण करतो. या विश्लेषणात त्या घटकात आलेली तथ्ये, तत्त्वे, नियम, कठीण संकल्पना किती आहेत यांची छाननी करतो. त्या संकल्पनांना स्पष्ट करताना कोणती साधने, प्रतिरूपणे यांचा वापर आपण करू शकतो याचा विचार करून ती निवडताना विद्यार्थ्यांचा स्तर, त्यांची बौद्धिक व मानसिक क्षमता यांचा विचार करतो. त्यानंतर विद्यार्थ्यांना समजतील, सोपी वाटतील असे दृष्टांत, उदाहरणे यांची निवड आपण करू. हे करत असताना विद्यार्थ्यांना तो आशय समजावा म्हणून कसे शिकवावे या संदर्भात शिक्षकाची जशी विचारप्रक्रिया चालते तशीच विद्यार्थ्याचीही विचारप्रक्रिया चालते. ती जाणून घेऊन त्याप्रमाणे बदल करू. प्रत्यक्ष शिकवताना तो आशय कसा शिकवायचा, त्यासाठी कोणती पद्धती अधिक उपयुक्त ठरेल, कोणते प्रतिमान उपयुक्त ठरेल हा विचारही अपेक्षित आहे. प्रत्यक्ष अध्यापन झाल्यावर विद्यार्थ्यांना ते कितपत समजले याचा पडताळा घेण्यात येईल. समजला नसेल

त्यांना तो आशय पुन्हा कसा व कोणत्या पद्धतीने शिकवायचा हाही विचार येथे असेल. या सर्व गोष्टींचा अध्यापनात विचार म्हणजेच आशययुक्त अध्यापन पद्धतीची कार्यपद्धती या सर्वांची अत्यंत बारकाईने सैद्धांतिक माहिती याच पुस्तकात पुढील प्रकरणांमध्ये आपण पाहणार आहोत तसेच प्रत्येक विषयानुसार आशययुक्त अध्यापनात त्या त्या विषयाची माहिती पाहणार आहोत.

१.३ सारांश

आशययुक्त पद्धतीचा स्वीकार करणे ही काळाची गरज आहे. अन्यथा शिक्षक प्रशिक्षण हे दिवसेंदिवस कुचकामी होईल. आशययुक्त अध्यापन पद्धती ही संकल्पना नवी असली तरी त्या अंतर्गत संकल्पना शिक्षक प्रशिक्षणाला नव्या नाहीत हे तुमच्या लक्षात आलेच असेल. फक्त त्याकडे बघण्याची दृष्टी मात्र नवीन आहे. या निमित्ताने शिक्षक अभ्यासक्रमाची चिकित्सा करतील, पाठ्यक्रमाची चिकित्सा करतील, आशयविश्लेषण करून योग्य अध्यापन पद्धती, तंत्र, कौशल्य यांचा अध्यापनात वापर करतील, अन्यथा पाठ्यविषय समोर आला की त्याचे स्वरूप लक्षात न घेता तो ठरावीक अध्यापन पद्धतीने शिकविण्याचा आपला प्रयत्न असतो आणि तो कित्येक वेळा निरुपयोगी ठरतो. या आशययुक्त अध्यापन पद्धतीमुळे आशयाचे स्वरूप लक्षात आले की त्यासाठी समर्पक अध्यापन पद्धती निवडून त्या घटकाला अधिकाधिक न्याय देण्याचा प्रयत्न आपण करू शकाल. त्या दृष्टीने या पुढील घटकांचे बारकाईने वाचन करा. आपले अध्यापन नक्कीच यशस्वी व परिणामकारक असेल असा आम्हांला विश्वास वाटतो.

१.४ पारिभाषिक शब्द

1. विश्वास- Belief
2. सलग अध्यापन Continuous Teaching 
3. कार्यकारण भाव Cause-effect Relationship
4. गुणधर्म / वैशिष्ट्ये Characteristics/Attributs 
5. आशययुक्त अध्यापन Content cum Methodology 
6. संप्रेषण Communication
7. संप्रेषणात्मक मार्ग - Communicative mode
8. आकलन Comprehension 
9. संकल्पीकरण Conceptulization
10. संबोध / संकल्पना 
11. Concept बोधात्मक Cognitive
12. fara-Subject
13. आशय Content
14. आशयमुक्त Content Free
15. विषयज्ञान Subject Knowledge

१.५ क्षेत्रीय कार्य

1.  तुमच्या एखाद्या सहकान्याच्या अध्यापनाचे निरीक्षण करून त्यांचे अध्यापन कितपत आशययुक्त अध्यापन पद्धतीच्या जवळपास जाणारे आहे याचा विचार करा.तुमच्या स्वत:च्या अध्यापनापूर्वी 
2. आशययुक्त अध्यापन पद्धतीमधील कोणकोणत्या गोष्टी तुम्ही करता व कोणत्या तुम्हांला नवीन आहेत याची माहिती लिहा.