आर्थिक विकासाच्या मोजमापाच्या पद्धती

आर्थिक विकास म्हणजे केवळ देशाच्या उत्पादनात वाढ नव्हे, तर त्याचबरोबर लोकांच्या जीवनमानात, रोजगार संधींमध्ये, सामाजिक सुविधा व आर्थिक स्थैर्यात होणारी प्रगती होय. आर्थिक विकासाचे अचूक मोजमाप करणे कठीण आहे कारण यात अनेक भौतिक, सामाजिक व आर्थिक घटकांचा विचार करावा लागतो. म्हणून अर्थतज्ज्ञांनी विविध पद्धती विकसित केल्या आहेत. त्या पुढीलप्रमाणे—

1. राष्ट्रीय उत्पन्न पद्धत

संकल्पना: या पद्धतीत देशाच्या ठरावीक कालावधीत (सामान्यतः एका वर्षात) निर्माण होणाऱ्या सर्व वस्तू व सेवांचे मौद्रिक मूल्य मोजले जाते.
मोजमाप:
- सकल देशांतर्गत उत्पन्न (GDP)
- सकल राष्ट्रीय उत्पन्न (GNP)
- प्रति व्यक्ति उत्पन्न (Per Capita Income)
फायदा: आकडेवारी स्पष्ट आणि तुलनात्मक मिळते.
मर्यादा: उत्पन्नाचा असमान वितरण, जीवनमानाचा दर्जा, सामाजिक प्रगती इत्यादी बाबींचा हिशोब यात होत नाही.

2. प्रति व्यक्ति उत्पन्न पद्धत

संकल्पना: देशाच्या एकूण राष्ट्रीय उत्पन्नाला लोकसंख्येने भागून प्रत्येक व्यक्तीला मिळणारे सरासरी उत्पन्न मोजले जाते.
फायदा: देशातील सरासरी आर्थिक प्रगतीचा अंदाज येतो.
मर्यादा: उत्पन्नातील विषमता लपून राहते. श्रीमंत व गरीब यांच्यातील फरक स्पष्ट होत नाही.

3. मानव विकास निर्देशांक (HDI) पद्धत

संकल्पना: संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (UNDP) द्वारे विकसित. या पद्धतीत केवळ उत्पन्नावर भर न देता आरोग्य, शिक्षण आणि जीवनमान या घटकांचाही विचार केला जातो.
घटक:
- जन्मावेळी आयुर्मान (Life Expectancy)
- शिक्षण पातळी (Literacy Rate, Mean Years of Schooling)
- प्रति व्यक्ति उत्पन्न (Per Capita Income PPP)
फायदा: सामाजिक आणि आर्थिक विकासाचा एकत्रित अंदाज.
मर्यादा: काही सामाजिक-सांस्कृतिक घटकांचा विचार होत नाही.

4. भौतिक जीवनमान निर्देशांक (Physical Quality of Life Index – PQLI)

संकल्पना: मॉरिस डेविड मॉरिस यांनी विकसित केलेली पद्धत. केवळ आर्थिक नव्हे तर जीवनमानाशी संबंधित भौतिक घटक मोजले जातात.
घटक:
- शिशु मृत्यू दर (Infant Mortality Rate)
- आयुर्मान (Life Expectancy at Age One)
- साक्षरता दर (Literacy Rate)
फायदा: लोकांच्या प्रत्यक्ष जीवनमानाचा अंदाज येतो.
मर्यादा: उत्पन्नाचा थेट विचार नाही.

5. सकल राष्ट्रीय आनंद निर्देशांक (Gross National Happiness – GNH)

संकल्पना: भूतानने विकसित केलेली पद्धत. या पद्धतीत आर्थिक समृद्धीसोबत लोकांचा आनंद, समाधान, मानसिक आरोग्य यांचाही विचार होतो.
घटक:
- मानसिक आरोग्य व आनंद
- सांस्कृतिक जतन
- पर्यावरणीय संतुलन
- आर्थिक व सामाजिक स्थैर्य
फायदा: सर्वांगीण विकास मोजण्याचा प्रयत्न.
मर्यादा: मोजमाप व्यक्तिनिष्ठ (Subjective) असल्याने अचूकता कठीण.

6. इतर पूरक पद्धती

गरीबी निर्देशांक (Poverty Index) – गरीब लोकसंख्येचे प्रमाण मोजणे.
सामाजिक प्रगती निर्देशांक (Social Progress Index) – सामाजिक सुविधा, समानता व न्याय मोजणे.
मानवी गरीबी निर्देशांक (Human Poverty Index – HPI) – शिक्षण, आरोग्य व जीवनमानाशी संबंधित गरिबीचे मोजमाप.