Indicators of economic growth आर्थिक वृद्धी चे वैशिष्ट्य किंवा निर्देशक

प्रा. कुझनेट्स यांनी आपल्या ग्रोथ ऑफ इकॉनोमी या ग्रंथात आर्थिक वृद्धीचा सखोल अभ्यास करून आर्थिक वृद्धी ठरणारे काही घटक सांगितले आहेत. या घटकाला आर्थिक वृद्धी चे निर्देशक घटक असे म्हणतात. त्यावरून आरती कुर्ती झाली किंवा नाही हे समजते. ते घटक पुढीलप्रमाणे आहेत.

1) स्थूल देशांतर्गत उत्पादनातील वाढ -

एखाद्या देशात दीर्घकाळपर्यंत स्थूल देशांतर्गत

उत्पादनात सतत वाढ होत असली तर त्याला आर्थिक वृद्धी म्हणावे. म्हणजेच स्थूल देशांतर्गत उत्पादनातील दीर्घकालीन वाढ ही वृध्दी चे लक्षण समजले जाते.

2) वाढते दरडोई उत्पन्न -

दीर्घकाळात अर्थव्यवस्थेत दरडोई उत्पन्नात सतत वाढ होणे हे आर्थिक वृद्धी चे निर्देशक मानले जाते. कारण लोकसंख्या ही सतत वाढते त्या प्रमाणात संसाधनाचा पर्याप्त वापर करून एकूण व दरडोई उत्पन्नात वाढ घडवून आणणे आवश्यक असते.

3) वाढते दर डोई उपभोग -

प्रत्येक व्यक्तीच्या उपभोग हा त्याच्या उत्पन्नावर आधारित असतो. उत्पन्न जास्त असेल तर उपभोग खर्च अधिक होतो. आणि जगावर त्याचे जीवनमान अवलंबून असते. त्यामुळे अर्थव्यवस्थेतील दरडोई उपभोगातील वाढ ही वृद्धी चे लक्षण ठरते. म्हणजेच देशातील दरडोई उपभोगात वाढ होत असली तरी वृत्ती होत आहे असे समजले जाते.

4) लोकसंख्या वाढीचा उच्च दर -

वृद्धीच्या कालखंडामध्ये लोकसंख्या वढीचा वेग, उत्पादनवाढीचा वेग व दरडोई उत्पादन वाढीचा वेग सुद्धा अधिक असतो. म्हणजेच आर्थिक वृद्धीचा उपभोग घेण्यासाठी पर्याप्त लोकसंख्या असावी लागते. या अर्थाने वाढती लोकसंख्या हे आर्थिक प्रगतीचा घटक समजले जाते.

5) संरचनात्मक परिवर्तन -

आर्थिक वृद्धी च्या काळात अर्थव्यवस्थेत संरचनात्मक स्वरूपाची बदल घडून येतात. अर्थव्यवस्था कृषिप्रधान अर्थव्यवस्था कडून उद्योगप्रधान अर्थव्यवस्था कडे व उद्योग प्रधान व्यवस्थेकडून सेवा क्षेत्राकडे अर्थव्यवस्थेत परिवर्तन होते. म्हणजेच वृद्धी बरोबर अर्थव्यवस्थेतील कृषी क्षेत्राचे महत्त्व कमी होऊन उद्योग व सेवा क्षेत्राचे महत्त्व वाढते. याला अर्थव्यवस्थेचे संरचनात्मक परिवर्तनात असे म्हणतात.

6) शहरीकरण किंवा नागरीकरण -

उद्योग व सेवा क्षेत्राचा विस्तार यामुळे देशात शहरीकरण किंवा नागरीकरणाचे प्रमाण वाढते. औद्योगीकरणामुळे लोकांचे ग्रामीण भागातून शहरी भागात स्थलांतर होते. त्यामुळे शहरांची संख्या व आकार वाढतो, व त्यातूनच नागरीकरण घडून येते. नागरीकरणामुळे लोकांच्या अचार, विचार व मनोवृत्ती बदल घडून येतो. त्यामुळे लहान कुटुंब, शिक्षण, आरोग्य, संशोधन म्हणजे महत्त्व वाढते. त्यामुळे आर्थिक वृद्धीचा वेग वाढतो.

7) आंतरराष्ट्रीय प्रभावात वाढ -

आर्थिक वृद्धी मुळे विकसित व अविकसित अशी राष्ट्रांची विभागणी केली गेली. त्यामुळे ज्या राष्ट्रातील आर्थिक वृद्धीचा वेग जास्त आहे अशा राष्ट्रांचा आंतरराष्ट्रीय स्तरावर दसरा निर्माण होतो. त्याच्या प्रत्येक शब्दाला आंतरराष्ट्रीय राजकारणात महत्त्व असते. म्हणून आर्थिक वर्दी हे एक निर्देशक मानले जाते.

थोडक्यात वरील प्रमाणे आर्थिक वृद्धी चे वैशिष्ट्ये किंवा निर्देशक म्हणून सांगितले जातात.