संशोधन संकल्पना व स्वरूप आणि त्याच्या व्याख्या

 मराठी भाषेत संशोधनाची संकल्पना नवीन नाही. मराठी वाङ्मयाच्या अगदी प्रथमावस्थेमध्येच संशोधन संकल्पनेची मुळे दिसून येतात. 'लीळाचरित्रा'ची रचनाच संशोधनातून झाली आहे, असे म्हणता येईल. प्रत्येक लीळा खरी आहे की खोटी आहे, हे पडताळून पाहिले गेले. ही पाहण्याची प्रक्रिया संशोधनाचीच होती. अशा संशोधन संकल्पनेचा अर्थ, संशोधन संकल्पनेची व्याप्ती, संशोधनाची व्याख्या आणि संशोधनशास्त्राची परिसंकल्पना या घटकामध्ये आपल्याला समजून घ्यायची आहे.

कोणत्याही उपयुक्त शास्त्राची किंवा विचाराच्या अभ्यासाची सुरूवात त्या शास्त्राची संकल्पना समजावून घेण्यापासून होते. संशोधन हे शुध्द वैचारिक शास्त्र आहे. म्हणून संशोधनाची संकल्पना समजून घेण्यापासून संशोधन शास्त्राचे स्वरूप, त्या शास्त्राची मांडणी पाहणे शास्त्रशुध्द अभ्यासाच्यादृष्टीने आवश्यक असते, ते येथे पाहु .

संशोधन संकल्पना

संशोधन म्हणजे काय आणि संशोधनाचा अर्थ व कार्य पाहण्यापूर्वी आपण संशोधन या शब्दाचा अर्थ आणि संशोधन ही संज्ञा-संकल्पना प्रथम समजून घेऊ.

संशोधन या शब्दाची व्युत्पत्ती से + शोधन संशोधन अशी आहे. संशोधन म्हणजे शोध घेणे, काळजीपूर्वक तपासणे, सत्याच्या शास्त्रीय शोधाचा प्रयत्न करणे म्हणजे संशोधन होय. संशोधन या शब्दाला इंग्रजीत Re-search असा शब्द आहे. Re-search म्हणजे पुनर्शोध. संशोधन आणि Re-search या शब्दातील सूक्ष्म अर्थातर ध्यानात येईल. संशोधन = शोध घेणे, तपासणी करणे, चौकशी करणे तर कोशगत अर्थ नवीन शोध लावण्याची क्रिया, तपासणी, चौकशी (दाते-कर्वे (१९३८), मराठी शब्दकोश), अनुसंधान, अन्वेषण, मीमांसा, (कैंडी १९४७, इंग्रजी-मराठी कोश), अन्वेषण, निरूपण, अनुसंधान, जिज्ञासा, विचारणा (आपटे (१८५७) इंग्रजी-संस्कृत कोष), Purification, Clearness, Correction (Molesworth [1857]) अशा कोशगत विविध अर्थच्छटा आहेत.

संशोधनाच्या व्याख्या

संशोधन शब्दाचा अर्थ समजून घेतल्यानंतर 'संशोधन' या संकल्पनेची व्याख्या आता आपण पाहू. संज्ञेपासून पुढे जाणारा शब्द परिसंकल्पना धारण करतो म्हणजे संज्ञेची व्याप्ती वाढते. संज्ञा म्हणजे नाम. 'संशोधन' हा शब्द संज्ञेपुरताच मर्यादित राहत नाही. संज्ञेची संकल्पना होते तेव्हा ते एक विचारव्यूह होते. बिचारव्यूह म्हणजे संकल्पना, विचारव्यूहाला अनेक दृष्टीने पाहिले जाते. विचारव्यूहाला शिस्त असते. विचारव्युहाची शिस्त तर्कसंगत व शास्त्रगत असते. अभ्यासाच्या सोयीसाठी आपल्याला व्याख्या करावी लागते किंवा विषयाची नेमकी समज येण्यासाठी मुळात व्याख्या समजून घ्यावी लागते. म्हणून संशोधनाची व्याख्या पाहू.

संशोधनाच्या अनेक अभ्यासकांनी वेगवेगळ्या व्याख्या केल्या आहेत. व्याख्यांमध्ये सामाजिक संशोधनाच्याही व्याख्या आहेत. अव्याप्त व अतिव्याप्त नसलेल्या काही व्याख्याः १.

"संशोधन म्हणजे ज्ञानाच्या एखाद्या शाखेत नवीन तथ्ये किंवा तत्त्वे शोधण्यासाठी किंवा जुनी तथ्ये किंवा तत्त्वे तपासण्यासाठी काळजीपूर्वक, पध्दतशीर व नेटाने केलेला अभ्यास होय."

२. बोगर्डस् (Bogardus): "एकत्रित राहणाऱ्या लोकांच्या जीवनातील अंतर्भूत प्रक्रियांचे संशोधन म्हणजे सामाजिक संशोधन होय."

३. सी. ए. मोझर: "सामाजिक घटना आणि समस्या याबाबत नवीन ज्ञान प्राप्तीकरिता करण्यात आलेल्या व्यवस्थित संशोधनाला आपण सामाजिक संशोधन म्हणतो."

४. व्हिरने : "समाजशास्त्रीय संशोधनामध्ये मानव समूहाच्या संबंधाच्या अध्यापनाचा समावेश होतो."

५. एस. स्लेसिंजर आणि एम स्टीफेन्सन "ज्ञानाच्या कक्षा विस्तारीत करणे, त्यांची अचूकता तपासणे आणि सिध्दांतांच्या मांडणीसाठी किंवा कलेच्या व्यावहारिक उपयोगासाठी हे ज्ञान कितपत उपयोगी पडते हे पाहण्यासाठी वैज्ञानिक पध्दती शोधून काढणे, त्यांचे विश्लेषण करणे आणि सामाजिक जीवनाच्या संकल्पना मांडण्याची व्यवस्थित पध्दत म्हणजे संशोधन होय."

६. जे. डब्ल्यू वेस्ट: "खऱ्या अर्थान संशोधन म्हणजे वैज्ञानिक पध्दती प्रत्यक्षात कार्यान्वित करण्याची अधिक नियमबध्द,

आकारबध्द, सुव्यवस्थित आणि सखौल अशी प्रक्रिया आहे." ७. हेरिंग : "शास्त्रीय संशोधन एक संचयी प्रक्रिया आहे. विशेषतः सामाजिक शास्त्रांमध्ये ती एक नकारात्मक प्रक्रिया सुध्दा

आहे. केवळ ज्ञान संपादन करुनच नव्हे तर कालबाह्य गृहिते रद्द करुन सुध्दा सृजनक्षमता विकसित होऊ शकते."

८. बोधनकर "एखाद्या समस्येचे उत्तर शोधण्यासाठी वैज्ञानिक पध्दती आणि तंत्राद्वारे संकलित केलेल्या माहितीचे आणि सयंमाचे वस्तुनिष्ठ मूल्यमापन केल्यानंतर, नवीन तथ्यांचा शोध घेऊन विविध घटकांतील कार्यकारण संबंधाच्या आधारे सर्वमान्य सिध्दांताचे आणि नियमाचे प्रतिपादन करणारी प्रक्रिया म्हणजे संशोधन होय."

९. श्रीमती पॉलीन व्ही यंग : "सामाजिक संशोधन एक वैज्ञानिक योजना असून तिचा उद्देश तार्किक आणि क्रमबध्द पध्दतीद्वारे नवीन तथ्यांचा शोध घेणे किंवा जुन्या तथ्यांचे पुनर्परीक्षण आणि त्यांच्यात आढळून येणारे अनुक्रम, अंत संबंधी कार्यकारणभाव आणि त्यांना संचालित करणाऱ्या नैसर्गिक नियमांचे विश्लेषण करणे हा आहे."

१०. "जिज्ञासावृत्तीने एखाद्या प्रश्नाची सत्यान्वेषी भूमिकेवरून चिकित्सा करून अंतिम निर्णायक उत्तर शोधण्याची अथवा तध्यनिर्णय करण्याची जी प्रक्रिया, तिला संशोधन म्हणता येईल." (सदा कन्हाडे : १९९७ : ६)

११. "नबी भूमिका घेऊन प्रचलित प्रश्नांची पुनर्मांडणी करणे, संकलित वस्तुस्थितीची विशिष्ट दृष्टिकोनातून समीक्षा करणे, तथ्यांचे पुनर्मूल्यांकन करून नवे आकलन पुढे आणणे या सर्व बौध्दिक प्रक्रिया संशोधन' या संजेत अंतर्भूत होतात. त्यामुळे 'ज्ञानाची पुनर्संघटना' करणे म्हणजे संशोधन." (र.ना. बरखेडे २०१३ : ७)

१२. Research is a studious inquiry, usually critical and exhaustive Investigation or exprimentation having for its aim the revision of accepted conclusions in the light of newly discovered facts. (Oxford Dictionary)

१३. Research is careful critical enquiry or examination in seeking facts or principles, dili- gent in investigation in order to assertion of something.

१४. Research is simply a systematic and refined technique of thinking. (Webster's New International Dictionary).

या व्याख्यांमुळे आपल्याला संशोधन संकल्पनेचे साधारण स्वरूप ध्यानात येईल. संशोधन ही एक शास्त्रीय पध्दत आहे. संशोधनात जुन्या-नव्याचा शोध घ्यावा लागतो. ते काळजीपूर्वक आणि बस्तुनिष्ठ निरीक्षण असते. अज्ञात माहितीवर प्रकाश टाकून आधारभूत साधनांच्या आधारे ती अज्ञात माहिती पुढे आणावयाची असते. एखादी सत्य गोष्टही द निरीक्षणाद्वारेच पुढे आणावी लागते. मराठीच्या अगदी सुरुवातीच्या अवस्थेतही लीळा संकलक म्हाइंभट यांनी 'लीळाचरित्र' लिहिताना सत्यशोधन केले आहे. नागदेशाचार्यांच्या मदतीने त्यांनी यांची खात्री करून घेतली होती. स्वामींच्या लीळांचे संकलन करून शहानिशा करूनच 'लीळा' स्वीकारल्या आहेत. लीळांचे तटस्थ निरीक्षण केले आहे: सापडली लीळा म्हणून स्वामीभक्तीच्या आंधळेपणाने ती स्वीकारलेली नाही.

संशोधनात परिष्करण, शुध्दीकरण यांचाही समावेश होतो. संत एकनाथांनी १३ व्या शतकात ज्ञानेश्वरीची पाठशुध्दी केली. ज्ञानेश्वरीच्या हस्तलिखितांमधील मूळ संहितेशी विसंगत असलेले दोष काढून ज्ञानेश्वरीची पाठशुध्द आवृत्ती संपादित केली होती. मूळच्या तपशीलात निर्माण झालेले दोष काढून निर्दोष करणे आणि नवीन संगती लावणे हे कामही संशोधनात केले जाते.

 संशोधनाची लक्षणे

वरील व्याख्या आणि विवेचनाच्या आधारे आपल्याला संशोधनाची लक्षणे सांगता येतील:

1. संशोधन म्हणजे साधार व वस्तुनिष्ठ विश्लेषण
2. संशोधनात परीक्षण, निरीक्षण आणि विश्लेषण यांना महत्त्वअसते.
3. संशोधन म्हणजे नवीन तत्त्वे शोधण्याची प्रक्रिया होय.
4. संशोधनात जुन्या घटनांवर नवा प्रकाश टाकता येतो.
5. पूर्वग्रहाविना सत्यशोधन केले जाते.
6. नवनिर्मिती व ज्ञानप्रवर्तन करणे
7. समस्येचा शोध घेणे.

"घटना संकलन, माहिती संकलन हे संशोधन नसून ते संशोधनपूर्व स्वाध्याय असते, संशोधनाची ती पूर्व तयारी असते. या माहिती संकलनातून प्राप्त झालेल्या तथ्याचे व्यवस्थेशी नाते तपासणे [Structural - functional approach], त्यातील घटकांचे परस्परावलंबी साहचर्य स्पष्ट करणे, प्रश्नांच्या मुळाशी जाऊन तपासणे, माहितीचे अर्थनिर्णयन करून ज्ञानात रुपांतरण करणे यास संशोधन म्हणायचे. संशोधन ही एक विमर्शक विचारपध्दती [refined technique of thinking] आहे. संशोधनात सूक्ष्ममीमांसा [critical study], तथ्यविश्लेषण [interpretation], अर्थनिष्पादन [inference], इत्यादी मार्गांनी नवार्थबोधक निष्कर्षांची मांडणी करणे अभिप्रेत असते." (२. ना. चरखेडे, मं. र. वरखेडे ८)

संशोधनात नवनिर्मिती आणि ज्ञानप्रवर्तन यांना महत्व असते. या ऐवजी केवळ वर्णनाला किंवा वास्तवाच्या पट मांडण्याला संशोधन म्हणता येत नाही. त्यापेक्षा एक भूमिका घेऊन; पण ग्रहा-पूर्वग्रहापासून तटस्थ राहून संशोध्य गोष्टीचे

नववाचन करण्याला संशोधनात महत्त्व असते. अशा विश्लेषणातून अर्थनिर्णय करता येते. संशोधनात सत्यशोधनाला महत्त्व दिल्याने निष्कर्ष हेच अंतिम सत्य असते. अंतिम सत्याच्या आधीच निष्कर्ष ठरवून केलेले संशोधन हे ज्ञानप्रवर्तक नसते; तो तर सत्याचा अपलाप असतो. सत्य शोधणे हीच संशोधनाची पायभूत प्रेरणा,

सत्यशोधनात शिस्त असते. शिस्तिमधून शास्त्राची निर्मिती होते. म्हणून संशोधनशाखाचे स्वरूप कसे असते ते पाहू.

संशोधनशास्त्र

संशोधन हे मूलतः एक शास्त्र आहे. इंग्रजीमध्ये Research Methodology ही संज्ञा वापरली जाते. त्यासाठी मराठीत यशोधपध्दतीशास्त्र', यसंशोधनशास्त्र', यशोधविद्या', यसंशोधनविद्या' अशा वेगवेगळ्या संज्ञा उपयोजिल्या जातात. लेखकाच्या मूळ हस्तलिखित संहिता आणि प्रकाशित संहिता किंवा प्रक्षेपाच्या संशोधनातही मूळ संहितेला-पाठाला अत्यंत महत्त्व असते. या दृष्टीने पाठसंशोधनशास्त्र अशीही संज्ञा उपयोजिली जाते. यामध्येही चिकित्सेपेक्षा संशोधनाला महत्व आहे.

संशोधनाच्यामागे कोणतीतरी निश्चित एक भूमिका किंवा उद्देश असतोच, संशोधनात बौध्दिक अभिक्रिया सातत्याने चालू असते. त्यामुळे वेगवेगळ्या काळात वेगवेगळ्या शास्त्रांचा संशोधनावर प्रभाव पडलेला दिसून येतो. अध्यात्मशास्त्र, धर्मशास्त्र, तत्त्वज्ञान यांचा प्रभाव प्राचीन काळातील शोधप्रक्रियेवर होता. त्यानंतरच्या काळात इतिहास आणि तत्त्वज्ञान आणि आधुनिक काळात विज्ञान, विशेषतः गणित, संख्याशास्त्र, मानसशास्त्र, समाजशास्त्र यांचा प्रभाव दिसून येतो. मानवी बुध्दी, प्रज्ञा, प्रतिभा आणि परिश्रम यांच्या जोरावर सर्व जगात आणि सर्व ज्ञानक्षेत्रात संशोधन अविरतपणे चालू आहे. 'माणसाने स्वतःच्या प्रगतीच्या ध्यासातून, सुख आणि उन्नतीसाठी आणि ज्ञानात्मक व मानसिक आनंद मिळविण्यासाठी माणसाला सर्व जीवसृष्टीचा आणि निसर्गाचा शोध घेतला आणि त्यातून काही शास्त्रे उदयास आली. त्यामध्ये होणाऱ्या संशोधनामुळे त्याचे शास्त्र निर्माण झाले. शास्त्रांमध्ये सूक्ष्मता येते आणि नवी नवी शाखे जन्माला येतात. म्हणून 'संशोधनविद्ये'ला 'संशोधनशास्त्र' म्हणून मर्यादित करू नये. कारण कोणत्याही मौलिक, तर्कशुध्द, ज्ञानात्मक पातळीवरील चिंतनाला शास्त्र [Science] ही संज्ञा उपयोजिली जाते.' (उषा मा. देशमुख १९९४ ३४०).

संशोधनामुळे अनेक शास्त्रे निर्माण होतात. त्या शास्त्रांची ध्येयधोरणे, उद्दिष्ट्ये, प्रयोजन ही भिन्न भिन्न असून, त्या सर्व शास्त्रांना एकत्र बांधणारी गोष्ट म्हणजे संशोधनाची शिस्त होय. ही संशोधनशास्त्रे विशिष्ट पध्दतीचे उपयोजन करून तयार झालेली आहेत. पध्दती ही संशोधनाची साधने ठरतात. आपण हे उदाहरणादाखल पाहू, ऐतिहासिक पध्दतीने इतिहासशास्त्र, मानसशास्त्रीय पध्दतीने मानसशास्त्र, समाजास्त्रीय पध्दतीने समाजशास्त्र असे यावरून स्पष्ट होईल की, 'संशोधन' केवळ 'शास्त्र' नाही. तसेच ते 'पध्दतीशास्त्र' ही नाही. पध्दती या व्यवहारातून निर्माण होतात. येथे ज्ञानव्यवहारातून संशोधन पध्दतीशाख निर्माण होतात. कारण संशोधन हा मानवी व्यवहार आहे. या व्यवहारातून पध्दती निर्माण होतात. या पध्दतींची व्यवस्था लाबली जाते, म्हणजे ज्ञानव्यवहारातील संशोधनशास्त्राचे साध्य साधन निष्कर्षन मौलिक मूल्यधारण व्यवस्था आणि व्यवस्थापनशास्त्र असे सूत्र तयार होते.

 संशोधनाचे शास्त्रीय स्वरूप

संशोधनाचे स्वरूप पाहिल्यानंतर आता आपण संशोधनशास्त्राचे स्वरूप पाहू, आपण संशोधनाच्या लक्षणात पाहिले आहे, की प्रश्नांच्या उत्तराचा शोध संशोधनात घेतला जातो. तो शोध अधिकाधिक परिणामकारक आणि काटेकोर पध्दतींनी घेतला जातो. यातून संशोधनशास्त्र विकसित झाले. शास्त्र म्हणजे एखाद्या गोष्टीची सुव्यवस्थित मांडणी होय. संशोधनात घटना येतात, घटनात शास्त्राने विकसित केलेल्या संकल्पना निर्माण होतात. नैसर्गिक घटकांची, घटितांची बुध्दिनिष्ठ चिकित्सा करुन त्याची ज्ञानाधिष्टित सुव्यवस्थित मांडणी करणे म्हणजे संशोधन शास्त्र होय. शास्त्राची मांडणी सांकल्पिक असते. म्हणजे संशोधन संकल्पनांच्या परिभाषेत होते. म्हणून संशोधनात संकल्पनांचा विकास होतो. शास्त्रात जे ज्ञान असते, त्या ज्ञानाची फेरतपासणी करता येते. उपलब्ध ज्ञानाची सुव्यवस्था लावताना उचित अथवा योग्य साधनांचा शास्त्रीय पध्दतीचा अवलंब केला जातो. विचार, कल्पना, तत्त्वे यांची आपल्या संशोधनात व्यवस्थित मांडणी करावी लागते. "शास्त्रज्ञ आपल्या संशोधनात सुनियोजित प्रक्रियेचा अवलंब करतो त्याचप्रमाणे रचनात्मक कृती निर्माण करण्यासाठी ग्रंथकार अथवा वाङ्मयीन कलावंतही नियोजित प्रक्रियेचा अवलंब करतो, पध्दती ही विचारांची, संकल्पनांची व्यवस्था लावणारी अलंकारशास्त्राची एक शाख आहे." (सदा कन्हाडे : १९९७ : 9 ) संशोधनाच्या पायच्या कोणत्या आहेत त्या पाहू,

ड्युई केली स्टेप्स शास्त्रीय मांडणी

संशोधनाच्या ड्धुई यांनी पाच पायऱ्या सांगितल्या आहेत. त्या पायऱ्या अशा आहेत-

1.  निरीक्षण
2. निरीक्षणांची नोंद
3. वर्गीकरण
4.  एका संपूर्ण वर्गाचे किंवा संवर्गाचे नियमन करणारे नियम किंवा विधान
5. सर्वसाधारण नियम
6. शेवटी सिध्दांत किंवा अभ्युपगम [Hypothesis] असे संशोधन पध्दतीशास्त्र आहे.

आता या पायरीतील अभ्युपगमाचे महत्त्व सुस्पष्ट करू :

संशोधन पध्दतीशास्त्रात hypothesis ला महत्त्व आहे. hypothesis या इंग्रजी संजेला मराठीत गृहितकृत्य, गृहितपक्ष, गृहितप्रतिज्ञा, अनुमानिक प्रतिज्ञा असेही पर्याय बापरले जातात, तर्कनिष्ठ विवेचन करण्यासाठी आधार म्हणून काहीतरी गृहित धरावे लागते, काही अंदाज करावा लागतो. तो खराही सिध्द होईल किंवा सिध्द होणार नाही, परंतु गृहित धरावे लागते. त्यानुसार संशोधन होते. म्हणून शास्त्रीय संशोधनात अभ्युपगमाला महत्त्व असते का? आणि कसे? अशा प्रश्नांची उत्तरे शोधणे अभ्युपगमाचे उद्देश असते. उदा. 'अलीकडील नाटकात किंवा सिनेमात पराकोटीचे क्रौर्य का दाखविले जाते?' किंवा 'कुसुमाग्रजांच्या काव्यात आकाश आणि धरती' हे युग्म कसे व का येते? असे प्रश्न करून संगती लावण्याचा प्रयत्न केला जातो. पण अभ्युपगमामुळे समस्येचे उत्तर मिळेलच असे नाही. काहीतरी गृहित धरल्याशिवाय संशोधन सिध्दीस जात नाही. त्यामुळे अभ्युपगम हे

1.  शोधकार्याची आणि समस्येच्या शोधाची दिशा दाखविते.
2. समस्येशी निगडीत तपशील गोळा करण्यास, माहिती, वस्तुस्थिती, पुरावे गोळा करण्यास मदत करते. 
3.  निरीक्षण आणि प्रयोग करण्यास अभ्युपगमाचा उपयोग होतो.
4. अभ्युपगमाची मांडणी केल्याशिवाय कोणत्याही संशोधाला प्रारंभ होऊ शकत नाही. (सदा कन्हाडे) थोडक्यात संशोधनात अभ्युपगम केंद्रवर्ती असते. अभ्युपगमाचे संशोधनाच्या उद्देशानुसार प्रकार आहेत, ते असेः

1. स्पष्टीकरणात्मक अभ्युपगम,
2.  वर्णनात्मक अभ्युपगम,
3. साम्याभासिधिष्ठित अभ्युपगम,
4.  एतदर्थ अभ्युपगम,
5.  कामचलाऊ अभ्युपगम.

संशोधन अभ्युपगमाच्या आधारे पुढील चार पायऱ्या सांगितल्या आहेत :

1.  समस्येची जाणीव होणे
2. समस्येच्या अंगाने अभ्युपगमाची मांडणी करणे
3.  गृहितकल्पना खरी आहे असे समजून निगमनात्मक युक्तिवाद केला जातो. पूर्वपक्ष मांडून अभ्युपगमाचे परिणाम शोधले जातात.
4. अखेरीस अभ्युपगमाची फेरतपासणी केली जाते.